Spomenik van Veles: helm op heuvel

Op een uurtje rijden van Skopje, de hoofdstad van Noord-Macedonië, vind je het monument van Veles: Spomenik Kosturnica. Het is een monument (spomenik) en ossuarium ofwel knekelhuis (kosturnica) ineen en staat ook bekend als Graf voor de Helden van WWII. Hier liggen de resten begraven van bijna 100 partizanen die het leven lieten bij gevechten met Bulgaarse fascisten. Een brede trap met sporen van achterstallig onderhoud leidt ons naar het bovenop een heuvel gelegen monument, dat me doet denken aan een gigantische reuzenbovist. Bij ons bezoek is het museum in het monument gesloten. Een bezoek aan het ‘Guernica van Macedonië’, een groot mozaïek dat de woelige geschiedenis van Macedonië verbeeldt, zit er helaas niet in.

Bulgarije maakte deel uit van de asmogendheden en nam in 1941 deel aan de invasie van Joegoslavië en Griekenland. Bulgarije annexeerde Noord-Macedonië, Grieks Macedonië en ook delen van Kosovo en Servië. De Bulgaren hielden hevig huis in dit zogenaamde Vardarbanaat. Elk verzet werd stevig de kop in gedrukt, het opzetten van een partizaneneenheid was geen sinecure. Pas in de loop van 1944 was er vanuit de regio een gevechtsgroep van zo’n 500 man bij elkaar gebracht. Op 9 november 1944 verdreven deze partizanen de Bulgaren uit Veles. De overwinning ging ten koste van vele Joegoslavische levens, die hun laatste rustplaats vonden in Spomenik Kosturnica. Veles werd na deze overwinning omgedoopt tot Titov Veles, naar de grote leider van de partizanen: kameraad Tito. De stad droeg die naam tot 1996.

De slag om Veles en de helden die daarbij vielen, verdienden een monument. Daar was men het snel na de bevrijding van Joegoslavië over eens. Het duurde evenwel tot 11 oktober 1979 voor het monument werd geïnaugureerd. Er zaten jaren tussen de prijsvraag die werd uitgeschreven voor het ontwerp van het monument en de daadwerkelijke bouw. De kosten voor de bouw werden grotendeels gefinancierd uit donaties van mensen uit de regio van Veles. Een groep van partizanenveteranen gaf leiding aan het project.

Beeldhouwer Ljubomir Denkoviḱ en architect Savo Subotin tekenden voor het winnende ontwerp voor het monument. Waar ik moet denken aan een reuzenbovist blijkt het een omgekeerde opengewerkte klaproos te zijn: een gedeconstrueerde klaproos, uitgevoerd in in het werk gestort gewapend beton. Klaprozen staan voor leven en wedergeboorte, qua symboliek dus prima te gebruiken voor een monument. Een ander verhaal over de vorm van het monument komt ons herkenbaarder voor: het zou om een in stukken gebroken Duitse helm zijn.

In de open ruimte bovenaan de trap is een amfitheatertje met onder een stoer sculpturaal afdakje een soort kokers met koperen plaquettes met daarop de namen van hen die vielen. Althans, tot het moment dat de plaquettes, tientallen jaren geleden, werden gestolen. De spomenik verkeerde toen in staat van verval en geld was schaars.

Onderhoud van dit soort grote en waarschijnlijk niet bijzonder goed gebouwde monumenten is een ingewikkeld opgave. Er zijn verschillende oppoetsbeurten en betonrenovaties geweest, graffiti is verwijderd en er zijn meerdere pogingen gedaan om de lekkages te verhelpen, maar het blijft toch achter de feiten aanlopen. En dan is dit nog een monument waar de Macedoniërs trots op zijn, dus de wil om er iets van te maken is er wel degelijk. Dat geldt lang niet voor alle spomeniks in de landen die ooit Joegoslavië vormden.

Wat is een spomenik?
‘Spomenik’ is Servo-Koratisch voor monument en wordt ook in het Engelse taalgebied gebruikt als naam voor de grote, vaak bizarre monumenten die tussen 1950 en 1990 overal in Joegoslavië zijn gebouwd. Tito gebruikte de spomeniks om een gedeelde Joegoslavische geschiedenis te creëren, die start met de strijd van de partizanen – waaronder Tito zelf – tegen de fascisten. De spomeniks dienden als plaats om de jonge pioniers te onderwijzen in de geschiedenis van Joegoslavië. De meeste spomeniks – in totaal zijn er tienduizenden gebouwd in alle soorten en maten – zijn een manifestatie van Tito’s socialistische utopie.

In een ruimte binnenin het monument bevindt zich een enorm mozaïek – 220 m² – van kunstenaar Petar Mazev, dat bekend staat als het ‘Guernica van Macedonië’. De vijf mozaïeken tonen alle hoogtepunten uit de geschiedenis van Macedonië. Helaas is het museum gesloten als wij er zijn en kunnen we via het raam slechts een vage indruk krijgen van dit ongetwijfeld imposante kunstwerk, zoals je ziet op het filmpje hieronder. Wil jij niet voor een dichte deur komen te staan als je het monument bezoekt? Op Spomenik Database staat hoe je een afspraak kunt maken. Je vindt er ook foto’s van het Guernica van Macedonië.

Snelle feiten Spomenik Kosturnica (Споменик Костурница): Graf voor de Helden van WWII
➜ Bouw: 1976-1979
➜ Ontwerp: Ljubomir Denković en Savo Subotin
➜ Adres: 41.723367336256516, 21.78950574622109 | Veles | Noord-Macedonië
➜ Brutality ★★★

Meer blogs met tag #monumenten